[Vagelis Gar]

* Η Χαραυγή ήταν αμιγώς προσφυγικό χωριό, οι κάτοικοι του οποίου ήρθαν πρόσφυγες από την Ανατολικά Θράκη, κυρίως από τα χωριά Κερμένι και Νεωχώρι, από την Μενεμένη της Σμύρνης και Πόντιοι , από το Καρς, της Ρωσικής Καυκασίας. Επί τουρκοκρατίας αναφέρεται ως Τσουμαγιά με 80 περίπου Οθωμανικές οικογένειες και ο μαχαλάς Τζερινλί ο οποίος αναφέρεται ως ξεχωριστό χωριό με 20 οθωμανικές οικογένειες. Διεγράφη ως ακατοίκητος το 1928.

Η Χαραυγή ήταν γνωστή ως Τσουμάς. Το 1928 ονομάστηκε Αμύγδαλα και το 1961 ονομάστηκε Χαραυγή. Το 1961 έως το 1970 εγκαταστάθηκαν στην Χαραυγή οι κάτοικοι του χωριού εξοχή (Μπαϊρακλί) εγκαταλείποντας το χωριό λόγω των δραστηριοτήτων της ΔΕΗ. Το 1983 μετά από την δρομολογημένη εξαφάνιση της Χαραυγής, ξαναέστησαν τον οικισμό τους κοντά στα Κοίλα με την ονομασία Νέα Εξοχή. Στη Χαραυγή γίνονταν το μεγαλύτερο Παζάρι της περιοχής, ισάξιο της Κοζάνης και Πτολεμαίδας.

(Γράφει η Αναστασία Πιτσέλη – Τσικοπούλου) «Τζουμά το λέγαν το χωριό τα παλιά χρόνια. Τότε οι κάτοικοί του ήταν τούρκοι.



* Στο Τζουμά οι μπέηδες της περιοχής είχαν τα τσιφλίκια τους. Πολλοί από αυτούς είχανε κτίσει μεγάλα όμορφα σπίτια κι εκεί περνούσαν τα καλοκαίρια τους με τα παιδιά και τις χανούμισσές τους. Εκεί κάθε Παρασκευή γινόταν το παζάρι, όπου οι χωρικοί από την ευρύτερη περιοχή έφερναν τα προϊόντα τους να τα πουλήσουν ή να τα ανταλλάξουν με ότι τους χρειάζονταν μικρά πράγματα, ταπεινά. Όπως ταπεινοί ήταν όλοι τους. Όταν ήρθε η μέρα του ξεριζωμού, μαζεύτηκαν όλοι στο τζαμί, όπου τους μίλησε ο Χότζας. Έκαναν όλοι μαζί την προσευχή τους και αποχαιρέτησαν τους αγαπημένους τους νεκρούς. Ύστερα αυτοί οι άνθρωποι, δυστυχισμένοι κι αυτοί, ξεκίνησαν αργά –αργά σαν να μην ήθελαν να ξεκολλήσουν, ξεσπώντας σε λυγμούς και μοιρολόγια. Μια πένθιμη λιτανεία πήρε το δρόμο του ξεριζωμού, ακολουθώντας τους κρατικούς υπαλλήλους που ήρθαν να τους οδηγήσουν στην νέα τους πατρίδα. Μόνο ένας από αυτούς είπε: «όχι , δεν φεύγω» ήταν ο Μπέης, ο γιατρός τους. Είχε Αλβανική υπηκοότητα και κανείς δεν μπορούσε να τον υποχρεώσει να φύγει. Έτσι μαθεύτηκε ότι η χριστιανή γυναίκα που τον υπηρετούσε τόσα χρόνια, ήταν η γυναίκα του. Το μυστικό του ο Μπέης το κρατούσε εφτασφάλιστο, όλα τα χρόνια, από τους συμπατριώτες του. Ήταν αυτός που υποδέχτηκε μετά από λίγο καιρό το καραβάνι των ξεριζωμένων Χριστιανών...


* Το πρώτο μέλημα όλων των προσφύγων , μόλις έφταναν στο καινούριο χωριό, ήταν να στήσουν την εκκλησία τους! Όλη η προσφυγιά μια ράτσα ανθρώπων που δεν ήταν μαθημένη να λυγίζει εύκολα. Είχαν περάσει από φωτιά και σίδερο αυτοί, καθώς και οι πρόγονοί τους, στις σκλαβωμένες τους πατρίδες. Άντεξαν όμως κι έμειναν Χριστιανοί και Έλληνες, για αιώνες, κρατώντας ακέραιες τις παραδόσεις, τη λεβεντιά και την περηφάνια τους.
Για την περιοχή του Ισκί Τζουμά, έγραψε ο Χαρίσιος Μεγδάνης. «Η γη των υφοροτάτη, ευδοκιμούν όλα τα γεννήματα. Περίφημα ήταν τα άλογα της περιοχής. Στα χρόνια του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, ο τζουμάς έγινε τσιφλίκι του. Ως τελευταίος μπέης του χωριού, αναφέρεται ο Σεντέρ Μπέης ο οποίος σπούδασε ιατρική στη Βιέννη. Ο μπέης αυτός διατήρησε μεγάλες γεωργικές εκτάσεις, ακόμα και μετά την απελευθέρωση της Δ. Μακεδοονίας το 1912, μέχρι και το θάνατό του. Έτσι τελείωσε και το «μπεηλίκι» του, αφού παρέμεινε ά####ς. Την περίοδο από το 1962 μέχρι και το 1970 λειτουργούσε ιδιωτικό γυμνάσιο του Νικολάου Παπαστεργίου. Σταμάτησε την λειτουργία μόλις ιδρύθηκε κρατικό γυμνάσιο. Στο χωριό υπήρχε και σταθμός χωροφυλακής. Ιερός ναός της κοιμήσεως της Θεοτόκου.