Η θρησκεία στην Ελλάδα

[aeriko]

Η λογοτεχνία συνδέεται γενικά με τον μύθο. Αυτή είναι και η περίπτωση των ομηρικών επών, που στην αρχή ήταν προφορικά και καταγράφηκαν κατά τον 7ο και 6ο αιώνα π.Χ. Ο Ομηρος, ο Ησίοδος και οι άλλοι ποιητές διαθέτουν μία ανυπολόγιστη θεολογική βαρύτητα. Η Θεογονία του Ησίοδου παρουσιάζει την γέννηση των φυσικών δυνάμεων και των θεών από το πρωταρχικό Χάος, τη Γη, τον Τάρταρο και τον Ερωτα, τους παλαιούς Τιτάνες, που τους ακολουθεί η γενιά του Κρόνου, ο οποίος ευνουχίζει τον πατέρα του Ουρανό, και την γενιά του Δία, που θριαμβεύει πάνω στον πατέρα του Κρόνο και τον εξορίζει κάπου στη γή, στη Σικελία ή, σύμφωνα με άλλες εκδοχές σ’ ένα νησί του Ατλαντικού. Ο Ησίοδος, επίσης, εξηγεί την παρακμή της ανθρωπότητας, την μετάβασή της από την χρυσή και την αργυρή στην χάλκινη εποχή των μεγάλων ομηρικών ηρώων, και τελικά στην σημερινή σιδηρά εποχή. Αλλοι διδακτικοί ποιητές, όπως ο Θεόγνις από τα Μέγαρα, ή λυρικοί, όπως η Σαπφώ μας παρουσιάζουν καινούρια θέματα της ζωής των θεών.
Το ελληνικό πάνθεον έχει οριστεί σαν ινδοευρωπαικό, έχει όμως υποστεί την καθοριστική επίδραση της Μέσης Ανατολής και της Ανατολίας. Ο Ζεύς είναι ένας επουράνιος ινδοευρωπαικός θεός, βασιλιάς της γενιάς του Ολύμπου, προικισμένος με εκχειλίζουσα γονιμοποιητική δύναμη. Εχει σαν σύμβολα τον κεραυνό και τον αετό. Η νόμιμη γυναίκα του, η Ηρα, επανειλημμένα απατημένη, σκληρή, υπερβολικά ζηλόφθονη και κατά κάποιο τρόπο αντιπαθητική, είναι η αδιαφιλονίκητη εξουσιάστρια των τοκετών. Ο Ζεύς έχει πολλά παιδιά, μόνον ένα γιό όμως από την Ηρα: τον Αρη, που δεν είναι ιδιαίτερα ελκυστικός. Η Αθηνά, η σοφή παρθένα, βγήκε κατά θαυμαστό τρόπο, ντυμένη με την πανοπλία της, από το κεφάλι του Διός, χωρίς την σύζευξη του με κάποια γυναίκα. Διδάσκει στις γυναίκες τις οικιακές τέχνες, ενώ στους άντρες τις πολεμικές. Η Λητώ, από την γενιά των Τιτάνων, συνέλαβε από τον Δία τους δίδυμους Αρτεμι και Απόλλωνα. Η Αρτεμις, αφέντρα των ζώων (ποτνία θεά), είναι η παρθένα που αγαπά το κηνύγι και που, στην Βραυρώνα για παράδειγμα, προεδρεύει στις εφηβικές μυσταγωγίες των κοριτσιών. Κάτω απ’ αυτήν την ψυχρή και άκαμπτη προσωπικότητα κρύβεται μια μεγάλη θηλυκή θεότητα, που πιθανότατα προέρχεται από ένα προινδοευρωπαικό υπόστρωμα. Ο Απόλλων, ο ακτινοβόλος θεός, αλλά και κάτοχος της λύρας και του τόξου, ο σύντροφος των Μουσών, κρύβει κάτω από την ορθολογική του παρουσία τα πιο βαθειά μυστικά των προφητικών ικανοτήτων, της ενορατικής έκστασης, της θεραπευτικής και των εξαγνισμών. Η νύμφη Μαία, κόρη του τιτανίδη γίγαντα Ατλαντα, συλλαμβάνει από τον Δία τον αγγελιαφόρο Ερμή, που τ’ όνομά του συνδέεται με τις φαλικές πέτρες (ερμαί) που καθόριζαν τα όρια των ιδιοκτησιών. Ειναι επίσης, θεός ψυχοπομπός και παίζει τον ρόλο του Πονηρού. Η Δήμητρα, αδελφή του Διός, του χαρίζει την Περσεφόνη, τη βασίλισσα του κάτω κόσμου, η Σεμέλη από τη Θήβα του χαρίζει τον Διόνυσο. Η Αφροδίτη, θεά του έρωτα, η ανατολική Ιστάρ/Αστάρτη, που φτάνει στην Ελλάδα από τη Κύρπο, έχει για σύζυγο τον Ηφαιστο, το χωλό μεταλλουργό. Ο Ποσειδών και ο Αδης είναι αδελφοί του Διός και προεδρεύουν αντίστοιχα στη σφαίρα των υδάτων και του κάτω κόσμου.
Ο Διόνυσος είναι ένας παράξενος θεός. Αν και είναι γιός του Δία και της πριγκίπισσας Σεμέλης από τη Θήβα, θεωρούσαν ότι προερχόταν από τις μυστηριώδεις περιοχές της Θράκης ή της Φρυγίας. Κι αυτό επειδή, έστω και αυτόχθων, αντιπροσωπεύει μέσα μας τον Αλλο, δηλαδή εκείνες τις αδιαφιλονίκητες αντικοινωνικές δυνάμεις που απελευθερώνει η θεική μανία. Η μέθη από το κρασί, οι σεξουαλικές ακρότητες, οι μάσκες και το θέατρο δεν είναι παρά τα εξωτερικά σύμβολα αυτής της περιπαθούς θεότητας. Οι ορδές των γυναικών που κατέχει, οι Μαινάδες, διατρέχουν τα βουνά σε κατάσταση ύπνωσης, διαμελίζοντας με τα χέρια τους τα άγρια θηρία και τρώγοντας το ωμό κρέας τους. Ετσι λοιπόν, το μάθημα του Διονύσου αντιστρατεύεται τελείως τους κοινωνικούς κανόνες.

[aeriko]

Ο ορφισμός ( ή μάλλον ο ορφικός βίος) εκπροσωπεί μία σημειολογική αντιστροφή του διονυσιασμού, που του αλλάζει ριζικά πορεία. Οντως, ο ορφισμός δεν αρκείται να μετριάσει τις ακρότητες του διονυσιασμού, αλλά τις μεταμορφώνει σε ακρότητες της αντίθετης όχθης: η δίαιτα γίνεται πλέον ο κανόνας, είτε αφορά την διατροφή είτε την σεξουαλική ζωή.
Ο κεντρικός μύθος του ορφισμού είναι έντονα δυιστικός: το ανθρώπινο γένος δημιουργήθηκε από τις στάχτες των Τιτάνων, που κεραυνοβολήθηκαν από τον Δία γιατί σκότωσαν κι έφαγαν το παιδί Διόνυσο. Πρέπει, λοιπόν, να εξαγνιστεί από τις ολέθριες συνέπειες αυτού του πρωταρχικού συμβάντος.
Ο ορφικός πουριτανισμός, που θα διαδραματίσει σοβαρότατο ρόλο στην αντισωματική διδασκαλία του Πλάτωνα, εκφράζει εκείνη την άποψη ζωής που αντιτίθεται στις ανεξέλεγκτες καταστάσεις που ευνοεί ο διονυσιασμός

[Samior]

Οι προολύμπιες θεότητες και ο ερχομός του Δία (τεκμηριογράφημα)

Οι προολύμπιες θεότητες και ο ερχομός του Δία.
Χθόνιες και καταχθόνιες θεότητες που θα αφομοιωθούν με τους ολύμπιους θεούς. Οι αρχαιότεροι ιεροί τόποι και τα λίκνα της μυθολογίας. Η κοσμογονία και ο θρίαμβος του Δία.
Ένα οδοιπορικό σε ιερούς τόπους της Ελλάδας.

Περισσότερα: Schizas.Com - Πύλη Ιάσωνος - Οι προολύμπιες θεότητες και ο ερχομός του Δία (τεκμηριογράφημα)

[aeriko]

Μετά τον θάνατο ένα πρόσωπο γίνεται ψυχή, που μπορεί κάποτε να στοιχειώσει τους ζωντανούς. Μια εξαιρετική προσωπικότητα γίνεται δαίμων, αυτή όμως δεν είναι η μοναδική ερμηνεία για τους δαίμονες ή στοιχειά, όπως η φωνή που μιλά στον Σωκράτη. Ο Ε.Ρ. Ντοντς παρατήρησε ότι στην ομηρική Οδύσσεια, στο βαθμό και στο μέτρο που περιορίζεται ο ρόλος του Διός, ο αριθμός των στοιχειών αυξάνει.
Μια άλλη ενδιάμεση κατηγορία όντων, που η λατρεία τους στις Μυκήνες πιστοποιείται από τον 8ο αιώνα, αντιπροσωπεύεται από τους ήρωες, για παράδειγμα την Ελένη και τον Μενέλαο. Ο τάφος μιας ένδοξης προσωπικότητας μετατρέπεται σε ηρώον, που αποτελεί κέντρο λατρείας και τόπο όπου διαχέεται η δύναμη του ήρωα, τα λείψανα του οποίου, έστω και αν μεταφερθούν αλλού, αποτελούν αντικείμενα με θαυματουργικές ιδιότητες για την κοινότητα που τα κατέχει. Τα πλέον αξιομνημόνευτα παραδείγματα αυτής της λατρείας των λειψάνων είναι η απόκτηση από του Σπαρτιάτες του επτάπηχου σκελετού του Ορέστη και η ανακομιδή των οστών του Θησέα στην Αθήνα. Ο Οιδίπους είναι ένας ήρωας λόγω του παράδοξου χαρακτήρα τόσο της ζωής του όσο και του θανάτου του, στην Τραγωδία Οιδίπους επί Κολωνώ του Σοφοκλή αναζητούν τον ετοιμοθάνατο για την θαυματουργική αξία του σώματός του, ακριβώς όπως αναζητούσαν τα λείψανα των μεσαιωνικών αγίων. Αλλοι ήρωες είναι θεμελιωτές μιάς πόλης ή πρόγονοι μιάς γενιάς ευγενών, άλλοι ακόμη, όπως ο Ηρακλής η Ελένη ή ο Αχιλλέας, ήταν από τη γέννησή τους ημίθεοι.
Η λατρεία των ηρώων περιλάμβανε σπονδές, θυσίες και αθλητικούς αγώνες, που εξασφάλιζαν την συνοχή της κοινότητας. Στην ελληνιστική εποχή, οι ήρωες μετατρέπονται σε ενδιάμεσα ουράνια όντα, όπως μας βεβαιώνει η πρααγματεία Περί των μυστηρίων των Αιγυπτίων, του νεοπλατωνικού Ιάμβλιχου από τη Κοίλη Συρία.

[aeriko]

Οι θυσίες προς τους θεούς, σύμφωνα με την Θεογονία του Ησιόδου, άρχισαν στη Μυκώνη από τον Πονηρό-Τιτάνα Προμηθέα, που δίδαξε στους ανθρώπους να βάλουν τον Δία να διαλέξει ανάμεσα σ’ ένα πιάτο γεμάτο κρέας σκεπασμένο με τις κοιλίες του ζώου και σε ένα άλλο γεμάτο κόκκαλα σκεπασμένα με λίπος. Ο Δίας θα διαλέξει το δεύτερο πιάτο,εγκαθυδρίοντας μ’ αυτόν τον τρόπο τον τύπο της θυσίας.
Το θυσιαζόμενο ζώο μεταφερόταν με λιτανεία από άνδρες στολισμένους με γιρλάντες μέχρι το βωμό, όπου σφαγιαζόταν και αποκεφαλιζόταν τελετουργικά. Το λίπος και τα κόκκαλα καίγονταν προς τιμή των θεών, ενώ το κρέας, αφου πρώτα ψηνόταν βραζόταν και μοιραζόταν στους παρευρισκόμενους. Λίθινες επιγραφές κωδικοποιούσαν τους ιερούς κανόνες της συμμετοχής στις εργασίες της διανομής του κρέατος στις δημόσιες θυσίες, μνημονεύοντας τους τίτλους και τις αρμοδιότητες των λειτουργών.
Η μαντεία μέσω της ανάγνωσης των σπλάχνων του θυσιασμένου ζώου γινόταν μόνο περιστασιακά, προερχόταν από την Μεσοποταμία και ποτέ δεν έφθασε στο επίπεδο της πολυπλοκότητας πού είχε στη χώρα αυτή. Τα ομηρικά έπη και η μεταγενέστερη λογοτεχνία δείχνουν ότι άλλες μορφές μαντείας ήταν πιο διαδεδομένες, όπως η ερμηνεία των ονείρων, η παρατήρηση των πουλιών, των μετεωρολογικών φαινομένων κλπ.
Οι χθόνιες θυσίες, όπως σημειώνει ο Ζ.Π. Βερνάν, που απευθύνονταν στις θεότητες, στους ήρωες, ή που απομάκρυναν τις σκοτεινές δυνάμεις που απειλούσαν την ευημερία της πολιτείας, είχαν άλλο τυπικό. Ο βωμός ήταν χαμηλός και διέθετε μία τρύπα για να κυλά το αίμα στο έδαφος. Η τελετή γινόταν κατά το λυκόφως και δεν υπήρχε στη συνέχεια γεύμα, αφού το ζώον καιγόταν εντελώς. Το αίμα διασφάλιζε το διάλογο με τις χθόνιες δυνάμεις. Στην Οδύσσεια, όταν οι νεκροί έπιναν αίμα, αποκτούσαν πάλι γνώση και φωνή.
Γενικά, προσέφεραν στους νεκρούς αναμνηστικά οικογενειακά γεύματα πάνω στους τάφους, σε επετείους ή γιορτές, όπως τα Γενέσια. Εκαναν σπονδές και μοίραζαν γλυκά από δημητριακά και μέλι.
Το μίασμα , που ήταν το αποτέλεσμα μίας οπιασδήποτε αταξίας-φόνου, ασθένειας, παράβασης των ταμπού, βεβήλωσης ενός ιερού ή απλά φθόνου ενός θεού-απαιτούσε επανόρθωση. Ηρωες που μέχρι τότε ήσαν μιάσματα, μεταμορφώνονταν, αφού λάμβαναν μία τελετουργική εξιλεωτική ανταμοιβή, σε προστάτες και ευεργέτες. Μερικές φορές χρησιμοποιούσαν έναν “ αποδιοπομπαίο τράγο” (φάρμακο), που μερικές φορές ήταν και άνθρωπος. Τον έδιωχναν από τη πόλη, αφού τον χτυπούσαν και του φόρτωναν όλες τις αμαρτίες τους.

[aeriko]

Το εορταστικό ημερολόγιο άλλαζε από πόλη σε πόλη, περιλάμβανε όμως αρκετές κοινές τελετές, όπως του Νέου Ετους. Στην Αθήνα, μετά από τελετουργικό εξαγνισμό και προετοιμασία μηνών, γιόρταζαν στα μέσα του καλοκαιριού τα Παναθήναια. Μια λιτανεία ξεκινούσε από τις πύλες της πόλης και έφθανε στην Ακρόπολη για να προσφέρει ένα καινούργιο πέπλο στο λατρευτικό άγαλμα της Παλλάδος Αθηνάς. Ακολουθούσαν θυσίες, ιπποδρομίες και νυχτερινές γιορτές.
Μια παλιά και διαδεδομένη γιορτή, που ονομαζόταν Ανθεστήρια, διαρκούσε τρείς μέρες και ήταν αφιερωμένη στο Διόνυσο. Γινόταν την άνοιξη, όταν άνοιγαν το καινούργιο κρασί. Ολόκληρη η πόλη γιόρταζε πίνοντας νερωμένο κρασί. Την νύχτα πρόσφεραν στο Διόνυσο σε τελετουργικούς γάμους την γυναίκα του άρχοντος βασιλέως. Θεωρούσαν ότι τα πνεύματα των νεκρών παρευρίσκονταν στην πόλη μέχρι το τέλος των εορτασμών, οπότε και τα έδιωχναν.
Στα Θεσμοφόρια, προς τιμήν της Δήμητρα, συμμετείχαν μόνο οι γυναίκες. Πήγαιναν να μείνουν σε καλύβες έξω από τη πόλη, όπου θυσίαζαν χοίρους και γιόρταζαν τα μυστήρια της χθόνιας γονιμότητας.

[aeriko]

Ομως, τα κατεξοχήν μυστήρια της Αθήνας, και τα πιο φημισμένα του αρχαίου κόσμου, γιορτάζονταν στην Ελευσίνα προς τιμήν της Δήμητρας και της θυγατέρας της Περσεφόνης (Κόρης), που την απήγαγε ο Αδης, καθώς και προς τιμή του Βάκχου. Ο ομηρικός ύμνος προς την Δήμητρα μας προσφέρει ένα μέρος του μύθου, λέγοντας ότι οι συμμετέχοντες στα μυστήρια παρευρίσκονταν πνευματικά. Χωρίς όμως να εξηγεί το σκοπό των μυστηρίων, που θα παραμείνει για πάντα άγνωστος.
Οι μύστες εξαγνίζονταν με νηστεία και μ’ ένα τελετουργικό λουτρό στη θάλασσα, κρατώντας στα χέρια τους το χοίρο που θα θυσιαζόταν κατόπιν σαν ανάμνηση της καθόδου της Κόρης στον Αδη. Μια λιτανεία κατευθυνόταν προς την Ελευσίνα. Οι συμμετέχοντες αντάλλαζαν άσεμνα λόγια. Επισκέπτονταν την σπηλιά του Πλούτωνα, την είσοδο στον Αδη. Οι μύστες έβαζαν τα πέπλα τους, ακριβώς όπως κάποτε η Δήμητρα φόρεσε σαν σημάδι πένθους το πέπλο της. Επιναν ένα ποτό από κριθάρι. Στο εσωτερικό του ιερού, που ονομαζόταν τελεστήριο και ήταν μάλλον ένα κλειστό θέατρο κι όχι ένας ναός, εκτυλισσόταν το ιερό δράμα, περιλαμβάνοντας ενδεχομένως και μία σκηνή συμβολικής συνουσίας. Ο ιερέας έδειχνε, τέλος, στους συμμετέχοντες ένα στάχυ σιταριού. Ειναι πιθανόν ότι τα Ελευσίνια Μυστήρια πρόσφεραν στους Αθηναίους πολίτες κάποιες ελπίδες αθανασίας, αν και είναι αδύνατον να καθορίσουμε με ακρίβεια τα δρώμενα και τον σκοπό τους.

[aeriko]

Η τυπολογία του ελληνικού ιερού είναι σύνθετη. Ενας ιερός περίβολος ονομαζόταν τέμενος. Αυτές οι ιερές τοποθεσίες, περιτριγυρισμένες γενικά από ένα τείχος, διατηρούνταν για εκατοντάδες χρόνια. Ο χριστιανισμός διαφύλαξε χωρίς ενδοιασμούς την ιερότητα αρκετών τεμένων.
Ο ναός ήταν η κατοικία ενός θεού, που τον αναπαριστούσαν μ’ ένα λατρευτικό άγαλμα. Κατά τον 5ο π.Χ αιώνα, τα αγάλματα αυτά ήσαν πραγματικά αριστουργήματα, με επικάλυψη από χρυσάφι και ελεφαντόδοντο ενός ξύλινου στελέχους. Οι ανασκαφές στα ιερά έφεραν στο φώς αρκετά αφιερωματικά αγαλματίδια και προσφορές νομισμάτων. Οι πιο πλούσιοι δωρητές έχτιζαν οικήματα, στήλες και αγάλματα.
Κάθε σπίτι είχε και ένα βωμό για τις θυσίες και την λατρεία των προγόνων. Κατά τον 5ο αιώνα παρατηρήθηκε η τάση της υπερίσυσης της δημόσιας σε βάρος της ιδιωτικής λατρείας.
Το μαντείο ήταν ένα ξεχωριστό ιερό, με πιο τρανό παράδειγμα εκείνο των Δελφών, που το θεωρούσαν σαν τον ομφαλό του κόσμου. Η Πυθία, η ιέρια του Απόλλωνα, καθόταν σ’ ένα τρίποδα, σαν κι εκείνους που χρησιμοποιούσαν για να βράζουν τα κρέατα των θυσιών. Εφτανε σε ύπνωση, ίσως από εξωτερικούς παράγοντες, και έδινε αμφίσημες απαντήσεις σε ερωτήσεις που της έθεταν. Οι ιερείς του μαντείου μετέτρεπαν αυτά τα λόγια, που κάλυπταν ένα μεγάλο φάσμα θεμάτων, σε δυσνόητους στίχους. Οι λειτουργίες του μαντείου ήταν πολυάριθμες. Αποτελούσε εγγυητή υποσχέσεων και συμβολαίων, πράξεων απελευθέρωσης δούλων, τόπο τελετουργικού εξαγνισμού, ιερό κλπ.